الثانی:
(هل القطع الحاصل من المقدمات العقلیة حجة) انّک قد عرفت أنّه لا فرق فیما یکون العلم فیه کاشفا محضا بین أسباب العلم.
و ینسب الی غیر واحد من أصحابنا الاخباریّین عدم الاعتماد علی القطع الحاصل من المقدمات العقلیّة القطعیّة الغیر الضروریّة، لکثرة وقوع الاشتباه و الغلط فیها، فلا یمکن الرکون الی شی ء منها.
فان أرادوا عدم جواز الرکون بعد حصول القطع، فلا یعقل ذلک فی مقام اعتبار العلم من حیث الکشف، و لو أمکن الحکم بعدم اعتباره لجری مثله فی القطع الحاصل من المقدمات الشرعیّة طابق النّعل بالنّعل.
و ان أرادوا عدم جواز الخوض فی المطالب العقلیّة لتحصیل المطالب الشرعیّة لکثرة وقوع الغلط و الاشتباه فیها، فلو سلّم ذلک و اغمض عن المعارضة، لکثرة ما یحصل من الخطأ فی فهم المطالب من الادلّة الشرعیّة، فله وجه. و حینئذ فلو خاض فیها و حصّل القطع بما لا یوافق الحکم الواقعیّ لم یعذر فی ذلک، لتقصیره فی مقدّمات التحصیل، الّا أنّ الشأن فی ثبوت کثرة الخطأ أزید ممّا یقع فی فهم المطالب من الادلّة الشرعیة.
ترجمه:
دوم: [آیا قطع حاصل از مقدّمات عقلیّه حجّت است یا نه؟ ]
اشاره
دانستید که، هیچ فرقی در اسباب حصول علمی که بعنوان کاشف محض ملاحظه می‌شود، وجود ندارد (از هر طریق حاصل شود، حجّت است).
(بیان اخباریها در عدم حجیّت قطع)
به برخی از علمای اخباری ما نسبت داده شده است که ایشان قائل به:
عدم اعتماد بر قطعی هستند که از مقدّمات عقلیّه قطعیّه غیر ضروری حاصل می‌شود؛ به دلیل کثرت اشتباه و غلط در آن، و لذا نمی توان به چنین قطعی رکون و استناد جست.
پس اگر عدم اعتماد و استناد به چنین قطعی را پس از حصول آن اراده کرده اند پس این اراده و اعتقاد در رابطه با مقام علم از آن جهت که کاشفیت است عاقلانه نیست، و به فرض که چنین حکمی به عدم اعتبار چنین قطعی (که از مقدّمات عقلیّه حاصل می‌شود) ممکن باشد پس عینا مثل همین امکان در قطعی که از مقدمات شرعیّه حاصل می‌شود جاری است.
و اگر جایز نبودن تأمّل و اندیشه در مطالب عقلیّه (جهت به دست آوردن مسائل شرعیّه) به خاطر وقوع غلطها و اشتباهات فراوان در آن را اراده کرده اند، پس به فرض اگر چنین گفتاری درست باشد و به دلیل کثرت خطا و اشتباه در فهم مطالب از ادلّه شرعیّه نیز از معارضه و درگیری چشم پوشی شود، پس برای کلام آنها (اخباریون) وجهی وجود دارد.
فلذا:
اگر کسی در آن مطالب و مقدّمات عقلیّه تأمّل نمود و به حکمی که مطابق با واقع نیست قطع پیدا کرد به دلیل تقصیر در مقدمات تحصیل حکم معذور نمی باشد، لکن شأن مسئله اینست که:
معلوم نیست خطاء در مطالب عقلیّه بیشتر از اشتباهات در ادلّه شرعیّه باشد.
تشریح المسائل* مقدمة راه‌های دست یابی به احکام شرعیه را مشخص کنید؟
۱- دلیل نقلی قطعی مثل: نصّ قرآن، خبر متواتر منصوص، اجماع محصّل.
۲- دلیل نقلی مظنون مثل: ظواهر قرآن، خبر واحد ثقه، شهرت فتوائیه و یا اجماعات منقوله.
۳- اصول عملیّه معتبرة مثل: اصالة البراءة، اصالة الاستصحاب، اصالة الاحتیاط، اصالة التخییر، اصالة الطهارة، اصالة الحلیّة و اصالة عدم التذکیة....
۴- دلیل عقلی ظنّی مثل: قیاس، استحسان، مصالح مرسله.
۵- بناء قطعیه عقلائیّه ای که از جانب شرع ردع نشده باشد.
۶- حکم عقل قطعی بدیهی مثل: ضروریّات دین و مذهب.
۷- حکم عقل قطعی فطری مثل: حسن عدل و انقیاد و قبح ظلم و تجری....
۸- حکم عقل قطعی نظری و استدلالی، از طریق چیدن صغری و کبری.
* بحث و بررسی در این مقام پیرامون کدام یک از موارد فوق می‌باشد؟ و چه کسانی طرف بحث شیخ می‌باشند؟
ج: طریق هشتم و طرف‌های بحث جناب شیخ، اصولیّین و اخباریّین هستند.
* نظر اخباریّین درباره قطع چیست؟
ج: قائل به تفصیل میان طرق مختلف قطع می‌باشند به این صورت که:
۱- قطعی که از طریق آیات و روایات به دست می‌آید ارزشمند و لازم الاتّباع است.
۲- قطعی که از راه حکم عقل استدلالی حاصل شود حجت بوده قابل اعتماد می‌باشد.
۳- قطعی که از راه مقدّمات عقلیّه نظری و استدلالی حاصل شود و بر حکمی از احکام شرعیّه تعلّق بگیرد فاقد اعتبار و ارزش است.
* دلیل اخباریّین بر عدم اعتبار قطع حاصل از مقدّمات عقلیّه نظری و استدلالی چیست؟
ج: اینست که:
۱- مقدّمات عقلی نظری و استدلال‌های عقلی کثیر الخطا هستند. (صغری)
۲- هر چیزی که کثیر الخطا باشد عند العقلاء فاقد ارزش است. (کبری)
پس مقدمات عقلی استدلالی فاقد ارزش اند. (نتیجه)
* پاسخ شیخ به این استدلال اخباریون چیست؟
ج: می‌فرماید که:
اگر مراد شما از این استدلال این باشد که، قطع حاصل از مقدّمات عقلیّه فاقد اعتبار است کلامی نامعقول است، زیرا:
اولا: بحث ما در قطع طریقی است و چنین قطعی از هر طریقی حاصل شود حجّت بوده و هیچ جاعل و معتبری نمی تواند در آن دخالت کند نه اثباتا چون تحصیل حاصل است نه نفیا چون مستلزم تناقض است، چنان که گذشت.
ثانیا: اگر قطع حاصل از راه حکم نظری کثیر الخطاست، قطعی هم که از راه کتاب و سنت حاصل می‌شود کثیر الخطاست، زیرا مجتهد معصوم نبوده و چه بسا به حکمی از احکام از طریق آیه یا روایتی قاطع شود و قطعش خطا باشد.
و لذا اگر قطع حاصل از مقدّمات عقلیّه به دلیل کثیر الخطا بودن فاقد ارزش است به همین دلیل هم باید قطع حاصل از مقدّمات شرعیّه نیز فاقد اعتبار و ارزش باشد و حال آنکه هیچ یک از اخباریون به این مسئله ملتزم نمی باشند.
و اگر مراد شما این است که، قطع حاصل از مقدّمات عقلیّه اطمینان آور نیست پس نباید از این راه حرکت کنیم، چه قطع بیاید یا نه.
به شما پاسخ می‌دهیم که:
اولا: برخلاف شما که ادعا می‌کنید مقدّمات عقلیّه نظریّه کثیر الخطاء هستند ما می‌گوییم که قلیل الخطا هستند.
ثانیا: به فرض که کثرت خطا را در مقدّمات عقلیّه نظریّه بپذیریم در جواب خواهیم گفت:
مگر در مقدّمات شرعیّه فهم مجتهدین در استنباط احکام صددرصد درست است؟ قطعا خواهید گفت: فهم مجتهدین مختلف، و خطا در استنباط آنها بسیار است، و با یک جواب نقضی روبرو می‌شوید.
* پس مراد شیخ از عبارت (فلو سلّم ذلک... فله وجه) چیست؟
ج: اینست که:
اگر بپذیریم که مقدّمات عقلیّه کثیر الخطا هستند و قطع حاصل از طریق شرعی کثرت خطا ندارد و از پاسخ نقضی خود صرف نظر کنیم، سخن شما از جهتی قابل قبول است، زیراکه، طریق کثیر الخطاء فراوان موجب تقویت مصلحت یا القاء در مفسده می‌شود و عقل آن را تقبیح می‌کند پس نباید از این راه رفت، چنانچه رفتیم و خطا کردیم معذور نخواهیم بود، لکن سخن در این است که ما کثرت خطا را در حکم عقل نظری قبول نداریم.
* معنای کلمه (رکون) در متن چیست؟
ج: میل کردن و اعتماد نمودن
* مراد از قید (الغیر الضروریّة) در متن چیست؟
ج: اینست که:
قطع ضروری را از بحث خارج نماید، زیرا همه بر قطع ضروری اعتماد دارند.
* مراد اخباریها از مقدّمات عقلیّه قطعیّه غیر ضروریه چیست؟
ج:
۱- مشاهدات باطنیّه (یا وجدانیّات) مثل: تشنگی، سیرابی، گرسنگی، سیری و...
۲- اوّلیّات، مثل: استحاله اجتماع نقیضین و یا اجتماع ضدّین و...
۳- محسوسات، مثل: علم به بزرگتر بودن کلّ از جزء خودش.
۴- مشهورات مثل: حسن صدق و قبح کذب.
* چرا اخباریها قطع حاصل از ضروریات فوق را غیر قابل اعتنا می‌دانند؟
ج: زیرا قائلند که، این سنخ مقدّمات بسیار مورد اشتباه و غلط قرار می‌گیرند
* چرا شیخ در عبارت (فلا یعقل ذلک فی مقام اعتبار العلم... ) تفکیک کردن میان حصول علم از مقدّمات عقلی و مقدّمات نقلی را در این فرض قابل تصوّر و تعقّل نمی داند؟
ج: زیراکه:
اگر علم از حیث کاشف بودن معتبر است معنایش اینست که: علم از هر طریقی که حاصل شود مقصود و مراد را حاصل می‌کند.
- ۰۰/۰۶/۳۱